شهدای گوک تپه را فراموش نکرده ایم/امروز سالگرد کشتار بی رحمانه ترکمن ها است
مدافعان حقوق بشر ترکمن صحرا
-روز پنج شنبه ۲۳ دی ماه(۱۲ ژانویه)سالگرد واقعه گوک تپه و قتل عام بی رحمانه ترکمن ها توسط روس هااست.محمد قجقی مقاله زیر را ترجمه و در وبلاگ بنیاد مختومقلی فراغی منتشر کرده است.
روس ها « گوک تپه » را در سال ۱۸۷۹ محاصره کردند.پس از جنگی دوساله، هیچ نتیجه ی جدّی به دست نیاوردند.بدین خاطر تزار روسیه ، ژنرال اسکوبلف را- که در جبهه ی شبکا « Şibka» با دولت عثمانی می جنگید و تجربه ی جنگ با ترکان را داشت- به فرماندهی این جبهه منصوب نمود طبق منابع روسی هزینه ی اشغال ترکمنستان، برابر با همه ی هزینه ای بود که روسیه برای تصرّف سراسر آسیای مرکزی صرف نموده بود. بعد از تمام این تلاش ها، قلعه ی گوک تپه ، در سال ۱۸۸۱ به اشغال روسیه تزاری در آمد.روس ها در حین تصرّف قلعه، دهها هزار تن از ترکمن ها را به شهادت رساندند.
« گوک تپه » کجاست؟ چرا روز ۱۲ ژانویه ی ۱۸۸۱ (سالگرد واقعه ی گوک تپه امسال با روز پنجشنبه،۲۳ دی ماه ۱۳۹۵ شمسی ،دوازدهم ربیع الثانی سال ۱۴۳۸ قمری، مصادف شده است) اهمّیت دارد؟ گوک تپه شهری واقع در غرب عشق آباد و در فاصله ی ۳۴ کیلومتری آن شهر،یادگار تاریخی یک قهرمانی است، با شکوه تمام، استوار و متین، سربلند و روسفید.از نظر ترکمن ها مکان مقدّسی است.همانا کعبه ی ثانی و آخرین قلعه ی آسیای مرکزی. دریغا که امروزه در جای این قلعه، باد ها می وزند.چون ژنرال قسی القلب روس، قبل از سقوط قلعه در۱۲ ژانویه ی ۱۸۸۱ « نرون » وار، به سربازانش چنین دستوری صادر نمود : قلعه را منهدم کنید و گوک تپه را شخم بزنید. بدین صورت خون هزاران ترکمن، زن و بچّه،پیر و جوان،زن و مرد بی رحمانه بر زمین ریخته شد.دیوارهای قلعه که هفت متر ارتفاع داشت و در عرضش دو کالسکه می توانستند،حرکت نمایند، نتوانستند در مقابل قدرت توپخانه و خمپاره های روسی تاب بیاورند.شهداء به خاک و خون کشیده شدند.
فاجعه ی گوک تپه برای ترکمن ها بسیار بسیار دردناک و برای روس ها پیروزی درخشانی بود! حادثه ای که خاطره اش تا ابد باقی می ماند و وارد تاریخ دو طرف جنگ شده تا به این روزها می رسد.صفر مراد نیازوف، روز ۱۲ ژانویه را – به شکلی معنادار- به عنوان « یاد بود » اعلام نمود و اظهار داشت : شهدای گوک تپه از شنیدن صدای اذان و دعای (ترکمن ها) محروم نخواهند ماند.بدین خاطر و به حرمت و افتخار « گوک تپه» مسجدی در حدّ شآن آن ها بنا نمود.
جنگ های گوک تپه – که مقطعی از تاریخ دردآور و دهشتناک قرن ۱۹ را تشکیل می دهند- به عنوان جنگی که در آن روسیه ی تزاری به نقطه ی اوج خود می رسد و از طرف دیگر چهره ی واقعی امپریالیسم را به شکلی واقعی نشان می دهد، هم در تاریخ ترکستان و هم بویژه برای ترکمنستان مهم است و معنا و مفهوم خاصّی دارد.گوک تپه شاهد دو جنگ بود. جنگ اوّل گوک تپه، نتیجه ی سیاست روس ها برای دسترسی به آب های گرم( اقیانوس هند) بود . ستیزه و رقابتی که بین دول روس و انگلیس و ایران، برای نفوذ و حاکمیت بر سرزمین ترکمن ها وجود داشت. همچنان که در ۵ نوامبر ۱۸۶۹، قوای روس، تحت فرماندهی سرهنگ استولتوف ( Stoletov) به قزل سو (کراسنوودوسک) پا گذاشتند. روس ها برای اینکه این پیشروی باعث ناراحتی ایران نشود،قراردادی با ایران امضاء نمودند که رود « اترک » را به عنوان مرز دو کشور تعیین می کرد.
روسیه در سال ۱۸۷۳ قراردادی هم با انگلستان در خصوص رعایت منافع آن کشور در آسیای مرکزی به امضاء رسانید. در این بین خیوه در ماه می ۱۸۷۳ و بعد از جنگی سه ماهه بوسیله ی « فون کاوفمان» والی ترکستان اشغال گردید ودر ۱۲ اوگوست همان سال قراردادی ی ۱۸ مادّه ای به امضای خان خیوه رسانده شد. عینآ به همان شکل قرادادی ۱۸ مادّه ای را خان بخارا نیز امضاء کرد. روس ها پس از این ملحق و منضم کردن ها، در ۹ مارس ۱۸۷۴ حاکم نظامی منطقه ی دریای خزر را، تحت فرماندهی فرمانده ی کلّ قفقاز در کراسنوودسک تشکیل دادند.آن ها پس ازآن که موقعیت خود را در کراسنوودسک و «چکیشلر» مستحکم و استوار ساختند، تحت فرماندهی ژنرال گولواچف( Golvachev) بحرکت در آمدند. در سال ۱۸۷۴ یموت ها را به اطاعت واداشتند.نیروهای تحت امر ژنرال لوماکین Lomakin)) نیز، هرچند در فاصله ی سال های ۱۸۷۱ تا ۱۸۷۹ با ترکمن های تکه جنگیدند، موفّقیتی بدست نیاوردند.اگر چه در سال ۱۸۷۲ نیروهای تحت امر سرهنگ موروزوف ( Morozov) به سمت «قزل آروات» حرکت نموده بود،در واقع این شهر درسال 1877 به تصرّف روس ها در آمد، آن ها بخاطر دور شدن از پایگاه کراسنوودسک، نتوانستند قزل آروات را حفظ نمایند. برای این که بتوانند عملیات پیشروی را ادامه دهند، در سال ۱۸۷۸ « قلعه ی چات» را در کناره ی رود اترک بنا نمودند.
در این میان جنگ های سال های ۱۸۷۸-۱۸۷۷ روسیه با دولت عثمانی، بر روی عملیات روس ها علیه گوک تپه تاثیر گذاشت و آن را به تاخیر انداخت. از طرف دیگر ورود نیروهای انگلستان به کابل، قندهار و غزنه در سال ۱۸۷۸ دستاویز لازم برای ادامه ی عملیات پیشروی روس ها را فراهم آورد.روس ها برای تاثیرگذاری بر انگلستان در خراسان، برنامه ریزی می کردند.والی قفقاز در ۲ فوریه ی ۱۸۷۹ برای حلّ مشکل واحه ی آخال، جلسه ای با حضور اشخاصی چون :میلیوتین( Milyutin) وزیرجنگ ان.ک. گیرس (N.K.Girs) معاون وزیر امور خارجه، گیادین ( Geyadin)رئیس ستاد ارتش و ژنرال و.و.گورتشین( V.V.Gurteshin) ، آ.ای. گلوهوسکی (A.I.Gluhovski) و آ.ان.کوروپاتکین ( Kuropatkin) تشکیل گردید.هدف از نشست، تصرّف گوک تپه بود.
در جنگ هایی که قبل از تصمیم گیری برای حمله ی نهایی صورت گرفته بود،روس ها به تکرارمجبور شده بودند، شکست را بپذیرند. در ۲۷ اوگوست ۱۸۷۹ واحدهای نظامی روس ، تحت امر «لوماکین» (Lomakin)به « دینگلی تپه» از مواضع مستحکم گوک تپه، هجوم آوردند.در برابر لوماکین« بردی مراد خان» قرارداشت.ترکمن ها با دادن نزدیک به ۲۰۰۰ شهید توانستند حملات روس ها را دفع نمایند.قوای روس تحت فرماندهی ژنرال «ترگوکازوف» (Tergozakov ) که به قلعه ی « بنده سن» هجوم برده بودند،نیز مجبور به عقب نشینی گشتند.
به نوشته ی منابع روسی، در جنگ گوک تپه در سال ۱۸۷۹ حدود ۱۹/۰۰۰ سرباز روس بیمار شده بودند.( این تعداد و رقم،که شامل سربازان در حین آغاز لشگر کشی و بعد از آن می باشد،می تواند کم و بیش ذهنیتی در خصوص تعداد نفرات قشون روس ها پدید آورد، که هیچ وقت در مورد شمار آن ها،چگونگی و تلفاتشان، آمار و اطلاعاتی بدست داده نمی شود)
چون جنگ دوم گوک تپه با نا کامی روس ها به پایان رسید، در اول ماه مارس ۱۸۸۰ رهبری عملیات گوک تپه به حاکم نظامی منطقه ی دریای خزر، یعنی ژنرال اسکوبلف( Skobelev)واگذار شد.لقب این ژنرال « خونین چشم »بود.در ۷ می ۱۸۸۰ قوای روس به استعداد ۰۰۰ /۱۰ سرباز، ۱۸ عرّاده توپ، ۵۳۸۴ عدد گلوله ی توپ،۱۷۸۶ راس اسب،از «چکیشلر» خارج شد و به سمت گوک تپه بحرکت در آمد.ژنرال اسکوبلف قبل از حمله ی نهایی در روز ۱۸ ژوئن ۱۸۸۱ به ژنرال کوروپاتکین چنین نوشت: اینکه یوغ برگردن آسیا بیندازیم، کفایت نمی کند، بالعکس لازم و ضروری است، گردن آن ها را به شکل ملموس و محسوسی در هم بشکنیم.
اسکوبلف برای در هم شکستن روحیه ی ترکمن ها و زهر چشم گرفتن از ایشان،با بزرگان طوایف ترکمن، جدا جدا دیدار می کرد و سعی می نمود آن ها را با یکدیگر درگیر نماید.او به « قوشلی» از بزرگان ایل جعفربای گفته بود: در برابر هریک قطره خون روس، دریای خون براه خواهم انداخت. بدین گونه او را تهدید نموده بود.او دستور داد بزرگان طوایف جعفربای و آتابای را به بهانه ی خرید شتر، دعوت کرده، گرد آورند و محبوسشان نمایند.در واقع آنانی که دعوت را پذیرفتند، کرفتار غل و زنجیر گشتند.از قضای روزگار « نوربردی خان» که محبوب همه ی ترکمن ها بود، در تاریخ ۲۸ آوریل ۱۸۸۰ دارفانی را ترک گفت.پسرش « مختومقلی » به جانشینی وی برگزیده شد.« اوراز محمد خان» به عنوان « باش وکیل» ، « قربان مرات خان» به عنوان رئیس قضات، « تیکمه سردار» هم به عنوان فرمانده ی دینگلی تپه، برگزیده شدند.
روسیه در حالی که سربازانش با مواد غذایی و ملزوماتی که از ایران می آمد، تامین می گشت،از رسیدن مواد غذایی به ترکمن ها از ایران مانع می شد. علاوه بر این ترکمن ها ، در مقابل اسلحه ی مدرن روس ها، سلاحی که بتواند دست به مقابله بزنند، در اختیار نداشتند.در قلعه ی گوک تپه فقط یک عرّاده توپ، به عنوان سلاح سنگین وجود داشت.
در ژانویه ی ۱۸۸۰ روس ها قلعه ی « اگن باتور» (Egen Batur) را مورد تهاجم قرار دادند.ترکمن ها از سه طرف به مقابله پرداختند. تیکمه سردار از قلعه، عوض بردی سردار از صحرا و نور محمد سردار از «تپه» دست به حمله زدند.طبق معمول میزان تلفات روس معلوم نیست.ولی روس ها کشته شدن ۱۵/۰۰۰ترکمن را ثبت نموده اند.علاوه بر آن ترکمن ها سرداران ارزشمندی چون: خدایار خان،الله نور، نفس قارا بلا و برکلی خان را از دست دادند.در ۲۰ دسامبر ۱۸۸۰ روس ها با قوایی به استعداد ۶۳۰۰ نفر و ۵۲ عرّاده توپ و ۲ خمپاره انداز، به « ینگی قلعه» و در ۲۷ دسامبر به « دینگلی تپه » هجومآوردند. ترکمن ها در مقابل، حمله ی ۲۷ دسامبر وتعرّض روس ها در تاریخ ۳۰ دسامبر را عقب راندند و به پاتک دست زدند.جنگ ها تا ۶ ژانویه ، بدون وقفه ادامه پیدا کرد.اگرچه روس ها در ۸ ژانویه شکافی در باروی گوک تپه ایجاد کردند، ولی نتوانستند، وارد قلعه گردند.
قدرت نمایی روس ها قادر به مرعوب ساختن ترکمن ها نبود. چنان که ترکمن ها در تاریخ ۱۱ ژانویه، با وجود آتش توپخانه ی روس ها، به جناح چپ آن ها شبیخون بزرگی زدند.جوانان غیرتمند ترکمن، ضمن این که تلفات سنگینی به روس ها وارد نمودند، موفّق شدند یک عرّاده توپ، صدها قبضه تفنگ و مقادیر فراوانی مهمّات به غنیمت بگیرند.از زمانی که روس ها شروع به اشغال آسیای مرکزی کرده بودند، این برای اولین بار بود که در نبردی، توپ جنگی خود را بدشمن غنیمت می دادند.هم چنین برای اولین بار پرچم های یک هنگ روسی بدست ترکمن ها افتاد.امّا در روز ۲۱ ژانویه روس ها از ۴ سمت و با ۴ واحد: کوروپاتکین با ۱۱ فوج، کوسلکوف ( Koselkov) با ۸ فوج، گایداروف (Gaydarov) ) با ۴ فوج و اسکوبلف با ۲۱ فوج به قلعه حمله نمودند.در آن روز۶/۰۰۰ تن از ترکمن ها مدافع قلعه به شهادت رسیدند.علیرغم این تعداد شهید ، قلعه سقوط کرد.
طبق منابع روس، در ضمن محاصره ی دینگلی تپه،۱۰۴ سرباز روس کشته شده بودند. از طرف دیگردر ژوئیه ی ۱۸۸۰ در قلعه گوک تپه ۳۰/۰۰۰تن وجود داشتند، که تنها ۰۰۰ /۵ از ایشان مسلّخ بودند. وقتی قلعه سقوط کرد، فقط ۵/۰۰۰ از ایشان که زن و کودک بودند، باقی مانده بودند. پس از سقوط قلعه گوک تپه ، از رهبران ترکمن تیکمه سردار ،قول باتور و عوض سردار ، در ماه مارس به اسارت در آمدند و در ۹ آوریل به « سنت پیترزبورگ» اعزام شدند.در ۱۴ ژانویه ۱۸۸۱ زینوویف( Zinovyev) ) وزیر مختار روسیه در تهران، خبر سقوط قلعه ی گوک تپه را به اطلاع ناصرالدّین شاه قاجاررساند. شاه بدست آمدن این پیروزی را تبریک گفت.در ۹ دسامبر ۱۸۸۱ قراردادی بین روسیه و ایران امضاء شد که رود اترک را به عنوان مرز دو کشور تعیین و قبول می نمود.
جنگ گوک تپه علاوه بر اطلاعات وقایع نگارانه و دایره المعارفی، مفهوم و معنای خاصّی در تاریخ روسیه و ترکستان دارد.از منظر روس ها با تصرّف قلمروی ترکمن ها، استیلای آن ها بر ترکستان کامل می شد و آخرین قلعه ی آن گشوده شده بود.هم چنین با بدست گرفتن قفقازیه و کناره های دریای خزر، راه های ارتباطی ترکستان از جهت تجاری وسوق الجیشی به دست ایشان افتاده بود.این قلعه در تاریخ اشغال ترکستان، مشکل ترین و سخت ترین قلعه بود، و برای روس ها به قیمت بسیار بالایی تمام شده بود. چون تلفات و ضایعات روس ها برای تصرّف حوزه ی آخال تکه، خیلی بیشتر از مجموع تلفاتی بود که برای تصرّف کلّ ترکستان متحمّل گشته بودند. منبعی در خصوص قابلیت های جنگی ترکمن ها، علیرغم محروم بودن از سلاح های مدرن می نویسد:تکه ها از همان آغاز محاصره ی قلعه ی گوک تپه توسّط روس ها، تا سرحدّ مرگ می جنگیدند. بویژه حمله های ایشان « دهشتناک » بود. شب ها همانند گربه می خزیدند و روزها بسان شیر می جنگیدند. ارزش و فضیلت آن جاست که ژنرال لوماکین، دشمن ترکمن ها، وقتی از شخصیّت استوار و مستحکم ترکمن ها سخن می گوید، نمی تواند از تقدیر و تحسین ایشان – به طور تلویحی- خود داری نماید.او چنین می گوید: پیدا کردن فردی از میان ترکمن ها برای جاسوسی امکان نداشت. حال مقدار پول هرچقدر که می خواهد باشد.، آنان کسانی بودند که نسبت به ملّتشان وفادار بودند.این وفاداری ایشان را نه هدایا و پیشکش ها و نه تهدیدات و ارعاب ها، متزلزل نساخت. گوک تپه در این ارتباط ، نقشی چون نماد ملّی زنده ی یگانگی و برابری ترکمنستان برعهده داشت.
امروزه قبور رهبران دینی دوره ی جنگ در گوک تپه، علیرغم ۱۱۰ سال اسارت و نفی و انکار، با همّت مردم ترکمن و تلاش دولت ،در زمانی کوتاه، دوباره احیاء گردیده است.ساخت مدارس و مساجد عظیم، صرفآ بیانگر نگاه رومانتیک و احساساتی مردم و حکمرانان به این رویداد قهرمانانه نیست، بلکه مبیّن درک و فهمی عمیق می باشد. مثل این که شهدای گوک تپه ، به ترکمن هایی که بار دیگر بر روی دوپای خویش قد راست کرده اند، روحی تازه بخشیده باشند.خون شهیدان به عبث بر زمین ریخته نشده بود، چرا که شاهد نقش اساسی آن در بازسازی کشورشان هستیم.تمامی این ها مظاهر زنده بودن شهداء می باشند.آری به نظر ترکمن ها ، آن جنگ، جنگی بسیار نا متعادل با دشمن بود، که طی آن قهرمانانه از وطن، دین و شرفشان دفاع کرده بودند.داستان یک قهرمانی بود که با پیروزی به پایان نرسیده بود.قلعه ی گوک تپه، امروز چون دیروز ، مظهر وحدت و برابری ترکمن هاست.قلعه ی تخریب ناپذیری که همچنان به « هل من مبارز»خواهی خود در برابر امپریالیسم ادامه می دهد.
( از آرشیو ه.ت. تورانلی اخذ شده است)
منبع: مقاله از سایت Ertir اخذ شد.
در باره نویسنده /
امید بایندری
مطالب مرتبط
بیانیه ۳تشکل ترکمن صحرایی بمناسبت روز جهانی حقوق بشر ۲۰۲۲
روز جهانی حقوق بشر نوید بخش دنیایی مبتنی بر آزادی و برابری دهم دسامبر امسال هفتاد وچهارمین سالگرد روزجهانی حقوق بشر است. سند تاریخی منشور ویا اعلامیه جهانی حقوق بشر بمثابه یک عهد و پیمان بین‌المللی در روز دهم دسامبر سال ۱۹۴۸ به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید. ازآن پس این روز بنام روز جهانی حقوق بشر درحافظه تاریخی بشریت برای همیشه…
